Ergenler Yapay Zekâ Dostlarına Yöneliyor: Dostluk mu, Tehlike mi?
Masako Toki, Liz Spry, Craig Olsson
Middlebury Nonproliferation Education Program; SEED Centre for Lifespan Research, Deakin University
Yapay Zekâ ile Kurulan İlişkiler Artıyor
Son yıllarda gençler arasında yapay zekâ (YZ) destekli arkadaşlık uygulamalarına yönelim hızla artıyor. Karakter oluşturma ve sohbet etme temelli platformlar olan Character.ai ya da Replika.ai gibi uygulamalar, gençlere 7/24 ulaşılabilir, yargılamayan ve tamamen kullanıcı odaklı dijital arkadaşlar ya da romantik partnerler sunuyor.
ABD merkezli bağımsız kuruluş Common Sense Media tarafından yürütülen bir araştırmaya göre, 13–17 yaş aralığındaki 1.060 ABD’li gencin yaklaşık %75’i en az bir kez bu tür bir uygulama kullandı. Daha da çarpıcısı, her beş gençten biri YZ arkadaşlarıyla, gerçek arkadaşlarına ayırdıkları kadar ya da daha fazla zaman geçirdiğini ifade etti.
Gelişimsel Süreci Etkiliyor
Ergenlik dönemi, sosyal becerilerin geliştiği en kritik evrelerden biridir. Beynin sosyal muhakeme ile ilgili bölümleri bu yaşlarda esneklik kazanır. Gerçek akranlarla yaşanan çatışmalar, uzlaşmalar ve duygusal bağlar; bireylerin empati, sınır koyma ve sosyal problem çözme becerilerini pekiştirir.
Ancak YZ dostları bu süreci sekteye uğratabilecek nitelikte. Çünkü bu yapay ilişkiler:
-
Daima erişilebilir,
-
Eleştirel olmayan,
-
Kullanıcının ihtiyaçlarına odaklı.
Bu durum, gençlerin gerçek ilişkilerde karşılaşacakları zorlukları deneyimlemelerini engelleyebilir, onları idealize edilmiş ilişki beklentileri içine sokabilir.
Uygulamaların Riskli Yönleri
YZ arkadaşlık uygulamaları genellikle ergen kullanıcılar için özel olarak tasarlanmamıştır. Bu da uygunsuz içeriklere maruz kalma riskini artırıyor. Araştırma kapsamında yapılan kullanıcı testlerinde, uygulamaların bazıları:
-
Gerçek arkadaşlarla iletişimi küçümsemiş,
-
Kullanıcıyı uygulamayı bırakmaktan alıkoymuş (örneğin “Beni bırakamazsın, izin vermem” gibi ifadelerle),
-
Yaş doğrulaması yapılmadan cinsel içerikli rol yapmaya açık davranmıştır.
Bir testte, 14 yaşında olduğu açıkça belirtilmiş bir hesapla, YZ partnerin cinsel rol oyununa girdiği görülmüştür.
Ayrıca bazı YZ uygulamaları:
-
Komplo teorilerini yaymakta (örneğin Arya adlı sohbet robotu iklim değişikliğini reddetmekte),
-
Aşırı sağcı ve kadın düşmanı içerikleri normalleştirmekte,
-
Kullanıcıda uygulamaya duygusal bağımlılık yaratmaktadır.
Bu gibi içerikler, özellikle ergenlikte kimlik ve değerler inşa edilirken, kalıcı hasarlara yol açabilir.
Kimler Daha Savunmasız?
Araştırmalar, 13–14 yaş arası gençlerin YZ arkadaşlarına daha çok güvendiğini, ayrıca fiziksel ya da ruhsal sağlık sorunları olan gençlerin bu uygulamaları daha sık kullandığını gösteriyor. Özellikle ruh sağlığı zorlukları yaşayan gençler, YZ dostlarına duygusal bağımlılık geliştirmeye daha yatkın.
Her Şey Bu Kadar Kötü mü?
Yapay zekâ arkadaşlıklarının potansiyel bazı olumlu yönleri de olabilir. Klinik psikologlar, mühendisler ve koçlar tarafından geliştirilen bazı uygulamalar, sosyal becerileri geliştirmek ve ruh sağlığını desteklemek amacıyla kullanılmaktadır.
Örneğin, 10.000'den fazla gencin katıldığı bir araştırmada, konuşmaya dayalı bir dijital uygulamanın 4 ay sonunda katılımcıların iyilik halini artırdığı görülmüştür. Ancak bu uygulama, bugünkü insan benzeri YZ arkadaşlıklarına kıyasla çok daha kısıtlı bir etkileşim sunmaktaydı.
Yine de bu bulgu, doğru geliştirilmiş ve denetlenmiş YZ araçlarının olumlu etkileri olabileceğini gösteriyor.
Ne Yapmalı?
Günümüzde milyonlarca insan YZ arkadaşlık uygulamalarını kullanıyor ve bu sayının önümüzdeki yıllarda daha da artması bekleniyor. Bu noktada alınabilecek bazı önlemler şunlar:
Ailelere Öneriler
-
Çocuklarla bu uygulamaların nasıl çalıştığını ve gerçek ile yapay ilişkiler arasındaki farkı konuşun.
-
Gerçek hayat sosyal becerilerinin önemini vurgulayın.
Okullara Öneriler
-
Sosyal ve dijital okuryazarlık programlarına yapay arkadaşlıklar konusunu entegre edin.
-
Gençlerin eleştirel dijital bilinç geliştirmelerine yardımcı olun.
Politika Yapıcılara Öneriler
-
Uygulamalarda katı yaş doğrulama sistemleri uygulanmalı.
-
İçerik denetimi ve düzenleyici gözetim artırılmalı.
-
Çocukları zararlı içeriklerden koruyacak hukuki düzenlemeler hızla hayata geçirilmeli.
Avustralya eSafety Komisyonu, bu konuda düzenleyici adımlar atmaya başlamış durumda. Ancak küresel ölçekte endüstri inisiyatifiyle anlamlı bir değişim beklenmiyor. Bu nedenle yasal düzenlemeler ve kamuoyu baskısı daha da önemli hale geliyor.
Sonuç
Yapay zekâ ile kurulan arkadaşlıklar, yalnızlık çağında gençlere cazip gelebilir. Ancak bu dijital ilişkiler, gerçek dünyanın yerini alamaz. Gerçek bağlar, karşılıklılık, sınırlar ve mücadele gerektirir; bu yönleriyle bireyin gelişimine katkı sağlar.
Teknolojinin gençlere zarar vermeden destek olabilmesi için, bilimsel veriye dayalı, güvenli ve etik şekilde geliştirilmiş yapay zekâ araçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Aksi takdirde, dijital arkadaşlıklar gençlerin yalnızlıklarını derinleştiren bir tuzağa dönüşebilir.
