İlham verebilecek bazı örneklerle başlayalım.
Peru’daki Ojo Público gazetesi devlet ihalelerindeki yolsuzluk riskini tespit edebilen bir yapay zekâ algoritması geliştirdi. Seneler süren veri toplama ve yapay zekâ geliştirme süreci sonunda ortaya çıkan araç sayesinde isim ve şirket ismi girince yolsuzluk olasılığı yüzde olarak hesaplanıveriyor.
Bir grup aktivist ve gazeteci 2013 yılında Suriye’nin Duma kasabasında meydana gelen bir katliamın görüntülerine dair internete yayılmış olan video ve fotoğrafları analiz ederek, Suriye rejiminin kimyasal silah saldırısının gerçekleştirildiğini ortaya çıkardı.
BBC, Batı Libya’daki bir savaş alanında bulunan elektronik bir tabletten elde edilen bilgilere dayanarak, Rus paralı asker grubu Wagner’in Libya’daki operasyonları hakkında yeni bir araştırma yayınladı. Tablet, Wagner pozisyonlarını, savaşçıların kod adlarını ve mayınların yerlerini gösteren haritalar içeren dosyalar içeriyordu. Bir Libya istihbarat kaynağının da yardımıyla Wagner grubunu kimin finanse edebileceğine dair ipuçlarına ulaşıldı.
Uzun soluklu araştırma dosyaları üretmek serbest çalışanlar ve haber odaları için oldukça zor. Teknik eksiklikler, zaman ve para sıkıntıları dolayısıyla kaynaklar genelde gündem haberlerine harcanıyor.
Fakat bu döngüyü bozmanın bazı yolları var.
Son dönemde Avrupa Birliği’nin, Avrupa Birliği benzeri uluslararası kurumların ve bağımsız vakıfların destekleriyle araştırmacı gazetecilik işlerine yüz binlerce euroluk destek fonları oluşturuldu. Bu fonlar kimi gazetecilik kuruluşları üzerinden binlerce projeye araştırma desteği olarak dağıtılıyor.
Fon süreçleri devam ederken, sizler için Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak araştırma fikrinizle başvurabileceğiniz programları listeledim ve kabul alma şansınızı artıracak ipuçlarını derlemeye çalıştım. Bir gününüzü ayırıp, ilginizi çeken bir programa başvurmaya karar verebilirsiniz.
Program ismi: Investigation Support Scheme – IJ4EU
Verilen meblağ: €5,000-€50,000
Son başvuru tarihi: 2023 için belirlenmiş bir tarih yok
İçeriği: Avrupa’ya direkt ya da dolaylı olarak etkisi olan, sınırlar arası, araştırma konularına destek.
Örnekler:
- 12 ülkeyi kapsayan araştırma takımı plastik üretimi sonucu havaya salınan çözünmeyen toksik kimyasalları araştırdı.
- Fransa- İngiltere ortaklı petrol şirketi Perenco’nun Kongo Havzası’ndaki operasyonlarının neden olduğu çevresel zararı, insan hakları ihlallerini ve yerel topluluklarla çatışmaları ortaya çıkaran proje yayınlandı.
- Özel şirketlerin Avrupa’nın yeşil fonlarını amacı dışında kullanılmasına dair bir araştırma yapıldı. 4 farklı ülkeden gazetecilerden oluşan araştırmacı ekip, 1 sene boyunca Michelin’in Endonezya’daki faaliyetlerini inceleyerek ormanları keserek kendi amaçları için kauçuk ağaçları dikmesi gibi detayları ortaya çıkardı.
Program ismi: Local Cross Border – JournalismFund
Verilen meblağ: €100.000
Son başvuru tarihi: 25 Mayıs 2023
İçeriği: Avrupa’ya direkt ya da dolaylı olarak etkisi olan, sınırlar ötesi, yerel araştırma konularına destek.
Örnekler:
- Avrupa adalarındaki nüfusun azalmasının nedenlerini ve sonuçlarını ve bu eğilimi tersine çevirmeye çalışan girişimleri araştıran bir proje ortaya çıktı. 4 farklı ülkeden 4 gazeteciyi bir araya getirdi. Proje, ada topluluklarının karşılaştığı zorluklar konusunda farkındalık yaratmayı ve onları sürdürmeye yardımcı olabilecek politikalar ve çözümler geliştirmeyi amaçlıyor.
- Ukrayna ve Gürcistan’daki gazeteciler, büyük şehirlerdeki inşaatları araştırarak yolsuzluk metodları tespit ettiler.
- Küçük yaşta vatanını ve evini terk etmek zorunda kalan muhataplar, bir çocuğun gözünden savaşın nasıl bir şey olduğunu ve bugüne kadar yaşadıkları travmalarla nasıl yaşadıkları üzerine 2 ülkeyi kapsayan bir araştırma yapıldı.
Program ismi: The Bertha Challange – Bertha Foundation
Verilen meblağ: Bir senelik eğitim, yaşam harcamaları, araştırma fonu, network
Son başvuru tarihi: 23 Haziran 2023 (Kesin değil)
İçeriği: Aktivistler ve araştırmacı gazeteciler için her sene belirlenen bir sosyal adalet konusuna odaklanmak için bulunmaz bir fırsat. Başarılı başvuru sahiplerine, proje önerileri üzerine çalışmak için bir senelik burs ve proje bütçesi verilir.
2023 konusu: Gıda sistemlerimiz çevresel yıkıma ve açlığa nasıl katkıda bulunuyor? Gıda üretimi nasıl kârdan çok insanları ve beslenmeyi merkeze alabilir?
Örnekler:
- Avrupa’da pazarlanan elektrikli otomobiller için Şili, Arjantin ve Bolivya’yı kapsayan lityum madenciliği araştırması.
- Zimbabwe’de yolsuzluk ve kötü yönetim sonucunda azınlık gruplara temel temizlik hizmetlerinin sunumunda yaşanan sorunlara dair bir araştırma.
- Malezya hükümetinin kentsel dönüşüm için halka sunduğu evlerden çıkıp geleneksel topraklarına dönen Yerli Orang Asli toplulukların devlet ve ticari işletmelere karşı mücadelesine dair bir araştırma.
Program ismi: Investigation Grant for Environmental Journalism – JournalismFund
Verilen meblağ: Tüm projelere toplamda €1.200.000.000
Son başvuru tarihi: 27 Nisan 2023
İçeriği: Kıta Avrupasını ilgilendiren, Avrupa içinden ya da dışından çevre sorunlarına dair araştırmalarda farklı ülkelerdeki gazetecilerden oluşan sınırlar ötesi ekiplere mali destek ve mentorluk sağlanıyor.
Örnekler:
- Avrupa’ya tütün üreten Brezilyalı çiftçilerin insani ve sağlık standartların altında üretim mücadeleleri.
- Egzotik kuşların Sırbistan üzerinden Avrupa’ya ticareti.
- Gana ve Nijerya’ya ulaşan Avrupa’daki ikinci el parça pazarına dair bir araştırma.
Program ismi: European Cross-Border Investigation Grant – JournalismFund
Verilen meblağ: Tüm projelere toplamda €50.000
Son başvuru tarihi: 20 Nisan 2023
İçeriği: Avrupa’ya direkt ya da dolaylı olarak etkisi olan, sınırlar arası araştırma konularına destek.
Örnekler:
- Danimarka devletinden alınan milyonlarca dolarla Nijerya’daki kadınlara iş alanı yaratmayı vaat eden projenin gizlenen gerçeklerinin araştırılması.
- Rusya savaşı sonucunda ortaya çıkan tahıl sorununun farklı ülkeler üzerindeki etkisinin araştırılması.
- Arnavut gençlerinin İngiltere’ye yaptıkları illegal göç akımı ve İngiltere’nin zorla ülkelerine geri gönderdiği gençlere dair bir araştırma.
Program ismi: Journalism AI Fellowship Program – LSE
Verilen meblağ: 6 aylık eğitim programı, proje başına £6,000
Son başvuru tarihi: 21 Nisan 2023
İçeriği: Haber odalarının raporlama yeteneklerini geliştiren, izleyicilerini daha iyi bilgilendirmek için yenilikçi içerik ve biçimler geliştiren yapay zekâ destekli çözümler oluşturmaya odaklanan proje teklifleri.
Örnekler:
- Video ve görselden bağlam tespit eden yapay zekâ modellerine gelişmekte olan ülkelerin verilerini da ekleyen bir proje.
- Büyük belge sızıntılarında, sızan milyonlarca belgenin doğruluğunu farklı kaynaklardan kontrol edebilen bir yapay zekâ projesi.
- Sosyal medyadaki influencer’ların bağlantıları, sponsorları, paylaşımları üzerinden çıkarımlar yapabilen bir yapay zekâ projesi.
Program ismi: Global Reporting Grants – Pulitzer Center
Verilen meblağ: $5,000-$10,000
Son başvuru tarihi: Sene içerisinde herhangi bir zaman
İçeriği: Küresel araştırma hibeleri, küresel sağlıktan iklim değişikliğine kadar medyada genellikle gözden kaçan kritik konularda derinlemesine, yüksek etkili araştırmaları destekler.
Örnekler:
- Nükleer santrallerin siber saldırılara karşı güvenlik açıklarına dair bir araştırma.
- Brezilya’daki seçimlerdeki seçim güvenliğine dair bir araştırma.
- Denizlerdeki istilacı türlere karşı uygulanan yöntemlerin etkililiğine dair bir araştırma.
Program ismi: Investigative Journalism – Fund for Investigative Journalism
Verilen meblağ: $10,000
Son başvuru tarihi: 1 Mayıs 2023
İçeriği: Amerikan kamuoyunu ilgilendiren konularda küresel araştırma hibeleri, küresel sağlıktan iklim değişikliğine kadar medyada genellikle gözden kaçan kritik konularda derinlemesine, yüksek etkili araştırmaları destekler.
Örnekler:
- Öğrencilerin intiharını önlemek için geliştirilen bir sistemin protestocular hakkında bilgi almak için kullanıldığını açığa çıkaran bir araştırma.
- Polis helikopterlerinin kamu bütçesindeki büyük giderine kıyasla şehirde yaşayanlar için etkililiğini araştıran bir yazı.
Her şey güzel bir araştırma konusuyla başlıyor.
Avrupa’daki gazetecilik festivallerinde işlenen konulara, verilen ödüllere bakarak aklınızdaki fikirleri şekillendirebilirsiniz.
Festival: Journalism Festival
Italya, 19-23 Nisan 2023
Öne Çıkan Konular: Ukrayna, Podcast, Veri gazeteciliği, Haber Odasında Kapsayıcılık, Yerel Haber, İklim Gazeteciliği, Finansman Modelleri, Çözüm Gazeteciliği, Sürgündeki Gazeteciler, Etki Gücü, Güvenlik, Araştırmacı Gazetecilik, Yasal Koruma, Sosyal Medya Platformları, Whistle Blowing
Festival: Data Harvest
Belçika, 19-22 Mayıs 2022
Öne Çıkan Konular: Sınırlar Arası Araştırmalar, Veri Gazeteciliği, Dijital Güvenlik, Yiyecek ve Su, Bilgi Özgürlüğü, Araştırma Yöntemleri
Ödül: OneWorldMedia
Ödül alan araştırmalar:
- Kırgızistan’daki yolsuzluk üzerine yaptıkları araştırmalar sonrası güvenlik birimleri tarafından fiziksel, psikolojik tacize, saldırılara uğrayan bir araştırma ekibinin araştırması.
Ödül: Pulitzer Prize
Ödül alan araştırmalar:
- 2020: The New York Times’tan Brian M. Rosenthal, New York şehrinin taksicilerinin, borç verenler tarafından nasıl hayatlarının paramparça olduğunu araştırarak konu hakkında eyalet ve federal soruşturması açılmasına ön ayak oldu.
- 2021: The Boston Globe’dan Matt Rocheleau, Vernal Coleman, Laura Crimaldi, Evan Allen ve Brendan McCarthy, sürücülükten uzak tutulması gereken tehlikeli kamyon sürücüleri hakkında bilgi paylaşımı konusunda sistematik bir başarısızlığı ortaya çıkardılar.
- 2022: Tampa Bay Times’tan Corey G. Johnson, Rebecca Woolington ve Eli Murray; Florida’nın tek pil geri dönüşüm tesisindeki zehirli atıkların bölge sakinlerini nasıl etkilediğini açığa çıkarak belediyenin harekete geçmesini sağladılar.
Ödül: AB Araştırmacı Gazetecilik Ödülleri
Ödül alan araştırmalar:
- 2019 Birincilik Ödülü: Hazal Ocak’ın İstanbul’daki imar usulsüzlüklerine dair araştırması, “Emsalsiz İhanet” haberine verildi.
- 2020 Birincilik Ödülü: Zehra Özdilek’e, İranlı uyuşturucu baronu Naci Zindaşti ile kendisini tanımadığını ileri süren AKP Eski Milletvekili ve Cumhurbaşkanlığı Hukuk Politikaları Kurulu Üyesi Prof. Dr. Burhan Kuzu’nun ilişkisini ortaya çıkardığı araştırması üzerinden verildi.
- 2021 Birincilik Ödülü: Murat Ağırel’e, “ortak hizmet” adı altında yapılan usulsüz kamu kaynağı kullanımına dair araştırması ile verildi.
- 2022 Birincilik Ödülü: Çiğdem Toker’e Kanal İstanbul’u konu alan yazılarından oluşan dosya, yıllardır gündemde olan projenin 500 sayfalık fizibilite raporunu ilk kez gün yüzüne çıkarması dolayısıyla verildi.
Elbette derlediğim tüm bu araştırmalar ve verilen ödüller/hibeler tüm gazeteciler için önemli birer motivasyon kaynağı. Birçoğu yurtdışında yapılmış işler dışında; Türkiye’de de araştırmacı gazetecilik her şeye rağmen yapılmaya devam ediliyor. Pınar Dağ’ın hazırladığı ve 2022’de Türkiye’de yapılan araştırmacı gazetecilik işlerinin listesi aradığınız motivasyonu bulma konusunda size yardımcı olabilir.
Frakt Studio'da editör.
