“Mahkemeye halk karışsın mı?” sorusu, adaletle demokrasi arasındaki gerilimi tek cümlede yoklar. Klasik jüri, akran yargısı idealini salonun ortasına taşır; ama duygunun tekniği bastırdığı, popülizmin sızdığı anlar da olur. Türkiye için üçüncü bir yol daha var: sivil hâkim (lay judge) katılımına dayalı, karma kurullu escabinado modeli.

“Sivil hâkim” kimdir, ne yapar?

Kıta Avrupası’nda jüri yerine yaygın olan model, meslekten yargıçlarla birlikte karar veren gönüllü, eğitilmiş yurttaşlardan oluşur. Delilin hukuka uygunluğu gibi teknik konularda profesyonel hâkim(ler) yol gösterir; vakıa ve kanaat boyutunda sivil hâkimler eşit oy kullanır. Almanya’daki Schöffen sistemi buna tipik örnektir: alt ve üst derece ceza mahkemelerinde iki sivil hâkim, bir veya üç profesyonel yargıçla birlikte oturur.

Rakamlar neden önemli?

• Almanya: 1 Ocak 2024 itibarıyla 40 bini aşkın asıl sivil hâkim görevde; yedeklerle birlikte ceza yargılamasında 60 bini aşan bir gönüllü havuzundan söz edilir.

• İngiltere ve Galler: Magistrates (barış yargıçları) tamamen gönüllü, hukuk diploması şartı yok; yılda en az 13 gün görev yapıyorlar ve hafif/orta ceza davalarının büyük kısmını karara bağlıyorlar. 1 Nisan 2024’te görevde 14.576 magistrate bulunuyordu.

Bu sayılar iki şeye işaret eder: (i) kurumsal kapasite—yurttaş adalete sistematik biçimde dâhil edilebiliyor; (ii) meşruiyet etkisi—kararın “biz”e ait olduğu hissi. Not: Almanya’da sivil hâkimlik için geniş bir seferberlik yürütülürken, aşırı siyasal grupların sızma riski kamuoyunda tartışılmaktadır; seçim ve denetim mimarisi bu riski yönetmenin anahtarıdır.

Jürinin vaadi ve gölgesi

Jüri demokratik meşruiyeti artırır, devlet gücüne vatandaş freni getirir. Ancak gerekçesiz hüküm, hukukî isabetsizlikve duygu dalgalanmalarına açıklık riskleri büyüktür. Karma kurullar (escabinado) bu iki dünyayı köprüleyebilir: gerekçeli karar geleneği korunur, toplumsal temsiliyet içeri alınır.

Escabinado nedir, Türkiye’ye ne öneriyorum?

Escabinado, meslekten yargıç ile sivil hâkimin aynı kürsüde birlikte karar verdiği karma modeldir; kıta Avrupası literatüründe “mixed court” olarak anılır.

Yeni anayasa tartışmaları yürürken, Türkiye için önerim kademeli ve hedefli bir escabinado:

1. Kapsam (dar ama etkili):

   • Ağır ceza davaları (kasten öldürme vb.),

   • İfade ve toplantı özgürlüğü davaları (yüksek kamusal ilgi ve meşruiyet ihtiyacı),

   • Nefret suçu ve ayrımcılık içeren dosyalar.

2. Kompozisyon ve oy:

   • 3 profesyonel + 2 sivil hâkim (ağır ceza) / 1 profesyonel + 2 sivil hâkim (temel ceza) yapısı.

   • Mahkûmiyet için en az bir sivil hâkimin çoğunlukta yer alması şartı (meşruiyet kilidi).

   • Gerekçeli hüküm zorunluluğu ve sivil hâkim oylarının zapta geçirilmesi (azınlık oyu mümkün).

3. Seçim ve güvenlik süzgeci:

   • Rastgele çekirdek havuz (nüfus idaresi + seçmen kütüğü),

   • Tarafsızlık/bağımsızlık taraması (siyasi aşırılık, çıkar çatışması, disiplin),

   • Kısa eğitim ve etik yemini; makul günlük huzur hakkı.

   • Red/çekilme usulü; tarafların sınırlı sayıda sebep göstermeli ret hakkı.

   • Çeşitlilik hedefleri (cinsiyet, yaş, meslek, bölge).

4. İstinaf–temyiz mimarisi:

   • Hukuk ve olgu denetimi iki kademeli sürer; üst mahkemelerde sivil hâkim şartı gerekmez.

   • İstinafın geniş yetkisi korunur; delil hukuku hataları profesyonel standartla giderilir.

5. Pilot ve ölçme-değerlendirme:

   • Üç büyük il + iki Anadolu havzasında iki yıllık pilot, bağımsız etki analizi ve kamuya açık veri seti.

   • Başarı ölçütleri: makul yargılanma süresi, bozma oranı, taraf memnuniyeti, azınlık gruplarının adalet algısı.

Türkiye için artı/eksi

Artılar:

• Kararın toplumsal kabulünü ve hesap verebilirliğini artırır,

• Gerekçeli karar geleneğini sürdürerek jüri modelindeki belirsizlikleri azaltır,

• Yüksek hassasiyetli dosyalarda “devlet–vatandaş ortak mührü” oluşturur.

Eksiler / risk yönetimi:

• Siyasi kutuplaşmanın sızması riski (seçim süreci ve etikle yönetilir),

• Maliyet ve takvim (gönüllü havuz tasarımı ve sürdürülebilirlik planıyla yönetilir).

Son söz

Jüri, vicdanın; klasik sistem, tekniğin sesidir. Escabinado, ikisini aynı cümlede konuşturur. Almanya’nın on binlerce sivil hâkimi ve İngiltere’nin on dört bini aşkın gönüllü magistrate’i, demokrasinin adalet salonuna kurumsal girebildiğini gösteriyor. Yeni anayasa tartışmalarında, dar kapsamlı ama güçlü güvenlik süzgeçleri olan bir escabinado, Türkiye’nin hem gerekçeli karar disiplinini koruyup hem de toplumsal meşruiyeti artırmasının en makul yolu olabilir.